De stem van het universum

Afgelopen vrijdagmiddag 23 mei jl. hield de beroemde Britse fysicus en kosmoloog Stephen Hawking (72) een lezing in Utrecht getiteld ‘The universe as a hologram’. Hij was uitgenodigd door de Utrechtse natuurkundestudentenvereniging als gastspreker op de eerste internationale PLANCKS Olympiade voor natuurkundestudenten en de kaarten voor zijn optreden in het Beatrixgebouw waren in een uur uitverkocht. Alle serieuze kranten deden er in het weekend verslag over, want een optreden van deze man is om verschillende redenen bijzonder. En voor mij bijzonder genoeg om er een stukje over te schrijven.

Zwarte gaten
Om te beginnen is Hawking een zeer vooraanstaand theoretisch natuurkundige, die veel heeft bijgedragen aan onze kennis over het universum en wereldberoemd is geworden met zijn ideeën over zwarte gaten in het universum die alle energie en licht absorberen, maar op den duur toch verdampen door de naar hem genoemde 'Hawkingstraling'.. Zijn ideeën en talloze publicaties worden wetenschappelijk hoog gewaardeerd, maar hij heeft met diverse boeken ook een groot lekenpubliek weten te bereiken. Ik heb zijn boek ‘Het universum’ ook in mijn boekenkast staan. Ik beken dat ik het niet heb uitgelezen, maar zoals met meer boeken in mijn bibliotheek ben ik tevreden dat ik er elk moment bij kan. Mensen als Hawking lijken het mogelijk te maken om het universum en onze plaats daarin begrijpen. Ik kijk daarom nog steeds graag naar oude afleveringen van de science fiction-serie Star Trek. Hawking ook, want hij heeft er in 1993 in opgetreden als hologram van zichzelf en poker spelend met Isaac Newton, Albert Einstein en Data. Hij won uiteraard en zou bij een rondleiding door het ruimteschip op de set van de serie gezegd hebben ‘I am working on that’. (Voor de liefhebbers: NG, laatste aflevering van seizoen 6).

Ook heeft hij als zichzelf opgetreden in andere tv-series, waaronder The Big Bang Theory, getuigend van humor en zelfspot.

Slikken
Het andere dat hem uitzonderlijk maakt is dat hij sinds zijn 21-ste ALS heeft (althans een zeer bijzonder vorm er van, want hij leeft er al 50 jaar mee) en niet meer kan lopen, spreken of schrijven. Hij wordt voortbewogen in een rolstoel, is 24 uur per dag afhankelijk van een medisch-verpleegkundig team en communiceert via zijn custom-made computer met spraakuitvoer – in feite bijna een toestand van locked-in. Zoals hij zelf in een documentaire zegt: “I have lived over two thirds of my life with the threat of death hanging over me.” De Volkskrant citeerde afgelopen vrijdag emeritus-hoogleraar natuurkunde Sander Bais die als verklaring voor de grote belangstelling gaf: “Hawking valt samen met zijn denkwerk. Hij is zijn brein. Er is eigenlijk niks anders. Puurder kan een wetenschapper in zekere zin natuurlijk niet zijn. Dat spreekt tot de verbeelding.” Kijk maar eens naar zijn optredens, op YouTube zijn er talloze te vinden.

Mijn professionele nieuwsgierigheid is natuurlijk: kan hij nog slikken en hoe communiceert hij nou precies met die computer? Zijn medische toestand gaat ons eigenlijk niets aan, maar hij is ook heel bewust een publieke figuur. Met als excuus de mogelijke vragen van patiënten naar aanleiding van de publiciteit rond zijn bezoek, heb ik geprobeerd dat te achterhalen door het bekijken van video’s, documentaires en krantenberichten. In een documentaire over zijn leven uit 2013 is op enkele momenten te zien dat hij weliswaar gevoerd moet worden, maar normale voedingsconsistenties lijkt te kunnen eten en drinken en bijvoorbeeld op een receptie champagne met een lepel krijgt. Bovendien was op geen enkele opname te zien dat hij speeksel verliest en zie je hem soms even slikken. Wellicht is zijn intake deels oraal en deels per PEG-sonde?
Over zijn leven is de schitterende film 'The theory of everything' gemaakt. Dit is de trailer:

Spreken

Tot 1985 kan hij nog spreken, maar bijna niet meer schrijven. Ernstig dysartrisch dicteert hij zijn artikelen en geeft college via een assistent die hem net kan verstaan en voor hem spreekt. Dan wordt hij opgenomen op intensive care met een longontsteking en krijgt hij een tracheotomie. Hij wordt maanden beademd via zijn tracheostoma. Onduidelijk blijft hoe het verdere beloop is, maar elders is terug te vinden dat hij sinds een aantal jaar volledig wordt beademd. Sinds die tracheotomie in 1985 kan hij niet meer spreken. Gebruik van software met spraakuitvoer vinden we nu normaal, maar in die tijd was dat nog maar net in ontwikkeling. Met zijn rechterhand kon hij nog een tijd letters selecteren op een scherm, inmiddels is hij beperkt tot bewegingen met zijn rechterwang. Volgens de beschrijvingen op zijn website en in documentaires schrijft en spreekt hij op dit moment als volgt. Kleine bewegingen van zijn rechter wangspier worden opgevangen door een infraroodsensor die aan zijn bril is verbonden. Dat is zijn contact met de tabletcomputer die op zijn rolstoel vastzit en waarmee hij zijn computerprogramma’s bedient en woord voor woord kan typen. Die software bevat uiteraard woordvoorspelling, maar zo bereidt hij ook zijn lezingen voor. Dat gaat dus uitermate langzaam en zijn team is nu aan het zoeken naar een manier om hem via gezichtsherkenning een snellere techniek te kunnen geven. In Utrecht beantwoordde hij na zijn lezing drie vragen die van te voren waren opgestuurd en waarvan hij de antwoorden aldus had voorbereid. Fokke en Sukke konden zijn ‘playbacken’ echter niet waarderen.

Voor anderen maakt het Hawking bijna tot een orakel. Bais in de Volkskrant: “Mensen beschouwen hem naar mijn idee gemakkelijk als iemand met een rechtstreekse verbinding met het heelal, dat via hem tot ons spreekt. Hij is de stem van het universum.” Stephen Hawking is een fenomeen. En ja, ik had er bij willen zijn!

Naschrift
Op 14 maart 2018 overleed Stephen Hawking (76 jaar) in zijn woonplaats Cambridge.